Η Μαρία Γαζούλη είναι Βιολόγος, Επικ.Καθηγήτρια Μοριακής Βιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών. Γνωστή στη διεθνή επιστημονική κοινότητα, αφού έχει εκπαιδευτεί και δουλέψει σε πολύ καλά παν/μια, όπως το Georgetown University Medical Center και το Nanomedicine Department του University of Maryland στις ΗΠΑ, το University of Sassari στη Σαρδηνία κ.λπ., με διεθνείς συνεργασίες και με πάνω από 150 διεθνείς δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά, με υψηλό δείκτη απήχησης, και πολλές διακρίσεις μεταξύ των οποίων: Το πρώτο βραβείο του θεσμού L’ OREAL-UNESCO «Για τις γυναίκες στην επιστήμη», το 2006, όταν πρωτοϊδρύθηκε ο θεσμός στην Ελλάδα, το οποίο είναι ένα βραβείο που έχουν την τύχη να λαμβάνουν οι καλύτερες των επιστημόνων σε όλο τον κόσμο και, πρόσφατα, υπότροφος του πολύ ανταγωνιστικού ιδρύματος Fulbright.
Με τι ασχολείται η Μοριακή Βιολογία – Γενετική;
Η μοριακή βιολογία ασχολείται κυρίως με την κατανόηση της λειτουργίας και των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ποικίλων συστημάτων ενός κυττάρου, συμπεριλαμβανομένων της λειτουργίας του γενετικού υλικού (DNA, RNA), τη σύνθεση και έκφραση των πρωτεϊνών, καθώς και με την εκμάθηση του πώς ρυθμίζονται αυτές οι αλληλεπιδράσεις. Η γενετική εκμεταλλεύεται τις γνώσεις της μοριακής βιολογίας και ασχολείται με τη μελέτη των φαινομένων της κληρονομικότητας. Εξετάζει κυρίως τα αίτια και τους τρόπους μεταβίβασης των κληρονομικών χαρακτηριστικών από τους προγόνους στους απογόνους, τους νόμους που υπακούει η μεταβίβαση αυτή, καθώς και το υπόστρωμα των παραγόντων που την προκαλούν.
Πώς προέκυψε η Νανοϊατρική;
Καθώς μου αρέσει να ασχολούμαι με νέες και καινοτόμες μεθόδους, προέκυψε η νανοϊατρική. Η νανοϊατρική είναι ένας γρήγορα αναπτυσσόμενος κλάδος διεθνώς, με εφαρμογές στη διάγνωση και θεραπεία διαφόρων νοσημάτων, όπως καρκίνου, Αλτσχάιμερ. Βασίζεται στη χρήση νανοτεχνολογίας, δηλαδή, με απλά λόγια, πολύ μικρών μορίων στο μέγεθος του νανόμετρου και, εκμεταλλευόμενοι τις φυσικοχημικές ιδιότητες αυτών των σωματιδίων, αν μπορούμε να πούμε, μπορούμε να αναπτύξουμε συστήματα που συνδυάζουν τη δυνατότητα ταυτόχρονης ανίχνευσης της βλάβης και θεραπεία αυτής. Έτσι παρέχεται η δυνατότητα στοχευμένης και πιο αποτελεσματικής αντιμετώπισης και μείωση των παρενεργειών σε υγιείς περιοχές. Έχει ποικίλες εφαρμογές σε διάφορους τομείς των βιοϊατρικών επιστημών, π.χ. αναγεννητική ιατρική, χειρουργικές συσκευές κ.λπ.
Ποιες οι προοπτικές για την Ελλάδα;
Όσον αφορά στη νανοτεχνολογία; Θεωρητικά πολλές και όλο και περισσότεροι επιστήμονες αρχίζουν να ασχολούνται με αυτόν τον τομέα. Ένα από τα προβλήματα όμως είναι ότι λειπει η εκπαίδευση και η ενημέρωση για να ευαισθητοποιηθούν περισσότεροι επιστήμονες και να εισαχθεί και στην κλινική πράξη. Εδώ θα ήθελα να αναφέρω, για όσους ενδιαφέρονται, ότι από φέτος θα λειτουργήσει ένα σεμινάριο εξ αποστάσεως που θα δίνει δίπλωμα κατάρτισης στις εφαρμογές της νανοτεχνολογίας στις βιοϊατρικές επιστήμες από το Πανεπιστήμιο Αθηνών Εισαγωγή στην Νανοτεχνολογία (http://elearn.elke.uoa.gr/show_programs.php?catID=all&prID=436).
Ευνοούνται οι νέοι επιστήμονες σήμερα; Ποια τα συνήθη εμπόδια και τι λείπει από το επιστημονικό πλαίσιο που τους κάνει να βρουν διέξοδο στο εξωτερικο;
Η Ελλάδα έχει πολύ καλούς και καταρτισμένους επιστήμονες. Όμως το κεφάλαιο έρευνα και επιστήμη στην Ελλάδα είναι αναξιοποίητο. Όμως δεν χρηματοδοτείται η έρευνα και η επιστήμη και, γενικότερα, δεν προάγονται τα νέα άτομα, κι όταν υπάρχουν καποιες χρηματοδοτήσεις, οι μηχανισμοί αποδέσμευσής τους έχουν τόσο μεγάλη γραφειοκρατία που, στο τέλος, δεν απορροφώνται. Ένας άλλος παράγοντας είναι η υπολειτουργία αξιοκρατίας και διαφάνειας. Ακόμα και χώρες, όπως η Τσεχία και η Πολωνία, έχουν αναπτύξει αξιοκρατικά και διαφανή προγράμματα χρηματοδότησης νέων επιστημόνων με ξένους αξιολογητές. Σε αυτές τις χώρες υπάρχει κρατικό σύστημα χρηματοδότησης, μια ή δυο φορές το χρόνο υποβάλλοντας σχετικό βάσιμο αίτημα. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο και εδώ, η έρευνα στη χώρα θα άνθιζε. Το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων», Brain Drain, όπως είναι παγκοσμίως γνωστό, παίρνει τέτοια έκταση τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα και, ενώ η ελληνική πολιτεία το αναγνωρίζει και λέει ότι θέλει να το σταματήσει, δεν κάνει τίποτα προς αυτήν την κατεύθυνση. Σήμερα, οι νέοι επιστήμονες ουσιαστικά «εκδιώχνονται» από τη χώρα, αφού δεν έχουν καμία επαγγελματική επιλογή αντάξια των προσόντων τους και δεν φταίει μόνο η κρίση, αλλά, προσωπικά, πιστεύω και η νοοτροπία της πολιτείας όσον αφορά τους νέους που, δυστυχώς, διαιωνίζεται. Με την επαφή που έχω όλα αυτά τα χρόνια με επιστήμονες από όλον τον κόσμο έχω να πω ότι «Αξίζει να επενδύσεις στην Ελληνική επιστήμη, αξίζει να σωθεί».
Πώς τα μέσα έχουν βοηθήσει στην προβολή της δουλειάς των Ελλήνων Επιστημόνων;
Ελάχιστα έως καθόλου και, όταν γίνεται, γίνεται κατευθυνόμενα, δηλαδή αν ξέρεις κάποιον του λες να προβάλει αυτό που κάνεις. Ούτε τα πανεπιστήμια και τα ιδρύματα έχουν μηχανισμό προώθησης των επιτευγμάτων τους δημόσια, όπως σε αντίστοιχα του εξωτερικού, όπου, όταν κάποιο μέλος τους κάνει ή συμμετέχει σε μια υψηλού δείκτη και απήχησης δημοσίευση βγάζει δελτίο Τύπου και προωθεί το έργο των μελών τους. Αυτή η προσπαθεια του citycode να αναδείξει νέους επιστήμονες σε όλους τους κλάδους είναι πολύ σημαντική και πρέπει να αποτελέσει παράδειγμα και για άλλα μέσα.
Ποιο είναι εκείνο που απασχολεί περισσότερο τους νέους στον επιστημονικό χώρο;
Χωρίς πολλά λόγια, το μέλλον τους. Όταν η πολιτεία, αντί να δώσει τόπο και χώρο σε νέους καταρτισμένους, προτιμά να κλείνει τα κενά στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση, με δήθεν δικαιολογία την κρίση, με συνταξιούχους καθηγητές, ας πούμε ένα παράδειγμα, για πιο μέλλον μιλάμε των νέων στον επιστημονικό χώρο; Όλοι βγαίνουν δημόσια και λένε ότι η κρίση θέλει καινοτομία και νεανική επισειρηματικότητα, έτσι θα είναι δυνατή η καινοτομία;
Με πολλές διεθνείς προσκλήσεις και όμως εσύ προτιμάς να παραμείνεις εδώ, γιατί όχι στο εξωτερικό, γνωρίζοντας ότι τόσο οι απολαβές, αλλά και η αναγνώριση είναι σε πραγματικούς χρόνους;
Ήθελα να μεταφέρω και να εφαρμόσω τη γνώση που απέκτησα στο εξωτερικό στη χώρα μου και να εμπνεύσω τα νέα παιδιά. Μένω ακόμα εδώ γιατί έχω τη δυνατότητα να συνεργάζομαι με πολύ καλά κέντρα στο εξωτερικό και να ενημερώνομαι συνεχώς για τα νέα επιτεύγματα και μπορώ ακόμα να κάνω αξιοπρεπώς τη δουλειά μου. Βέβαια, η αλήθεια είναι ότι, γενικά, δεν υπάρχουν κίνητρα και έχει πολύ προσωπικό και συναισθηματικό κόστος η καθημερινότητα, αλλά απο την άλλη αγαπάω τη δουλειά μου και πιστεύω στον τόπο μου. Και έρχεται μια μέρα που κάνεις ένα ερώτημα στον εαυτό σου: «Τελικά, εγώ που θέλω να ζήσω;». Οπότε ζύγισα και αποφάσισα ότι, για να μπορώ εγώ μακροπρόθεσμα να νιώθω ευτυχισμένη και ισορροπημένη, χρειάζομαι να είμαι στη χώρα μου. Με όποιο τίμημα αυτό συνεπάγεται και όσο μπορώ και το κάνω ακόμα, χωρίς να αποκλείω οποιαδήποτε μετακίνηση.
Γιατί οι νέες τεχνολογίες ή νέες μέθοδοι συνήθως βρίσκουν εμπόδιο στο να εφαρμοστούν;
Ένας βασικός ρόλος είναι η έλλειψη ενημέρωσης και εκπαίδευσης πάνω σε αυτές. Ένας άλλος λόγος είναι η νοοτροπία που υπάρχει, ευτυχώς όχι στους νέους. Οι περισσότεροι βλέπουν τις νεες μεθόδους-τεχνολογίες με καχυποψία και αφενός διστάζουν να τις εντάξουν αφετέρου έτσι έχουν μάθει να επιβιώνουν, εμποδίζοντας και την εφαρμογή τους γενικότερα.
Γιατί στον Ιατρικό κλάδο ξεχνούν τον όρο προσωπική θεραπεία; Γιατί ο ασθενής να αντιμετωπίζεται ομαδικά;
Δεν τον ξεχνούν, όλοι γνωρίζουν τα πλεονεκτήματα της εξατομικευμένης θεραπείας. Αλλά είναι τα προβλήματα. Η εξατομικευμένη θεραπεία απαιτεί επιπλέον εξιδεικευμένες εξετάσεις DNA, κυρίως, που έχουν υψηλό κόστος. Είναι γεγονός λοιπόν ότι π.χ. το ένα τρίτο των ασθενών με καρκίνο στην Ελλάδα δεν διενεργούν την απαραίτητη εξέταση DNA, εξαιτίας του υψηλού κόστους και της απουσίας ασφαλιστικής κάλυψης, παρά την αναγνωρισμένη δυνατότητα εξοικονόμησης πόρων και τα οφέλη για τους ασθενείς που δύναται η εξέταση αυτή να επιφέρει. Σύντομα θα αλλάξει αυτή η εικόνα, θέλω να πιστεύω, καθώς κάποιες από αυτές τις εξετάσεις καλύπτονται πια από το Εθνικό σύστημα υγείας.
Έχουμε συνδυάσει τους επιστήμονες με τη σοβαρότητα του προφίλ τους, με μία βαριά και σε απόσταση εικόνα. Τελικά, τι είναι πιο σημαντικό η εικόνα ή το περιεχόμενο και η ουσία της δουλειάς τους ή και τα δύο;
Ολόκληρο το έργο του Ευριπίδη «Ελένη» στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι. Χωρίς να συμφωνώ απόλυτα, είναι γεγονός ότι κρίνουμε τον συνάδελφο ή συνάνθρωπό μας από την εξωτερική του εμφάνιση, χωρίς να αξιολογούμε πραγματικά το έργο του. Είναι αλήθεια ότι το προφίλ επηρεάζει, ωστόσο τον σεβασμό δεν τον επιβάλλεις με το αυστηρό προφίλ, τον κερδίζεις. Προσωπικά πιστεύω ότι το περιεχόμενο και η ουσία της δουλειάς είναι το κυριότερο και η εικόνα μας πρέπει να είναι ανάλογη του σεβασμού που έχουμε για τον εαυτό μας. Σε μια εποχή που οι άνθρωποι έχουν μάθει να αντιγράφουν και να προσποιούνται, το να είσαι ο εαυτός σου και να το δείχνεις με τον δικό σου ξεχωριστό τρόπο είναι το καλύτερο που μπορείς να κάνεις.
Ένα μεγάλο ποσοστό πληθυσμού βρίσκεται αντιμέτωπο με τον καρκίνο. Ποιος ο ρόλος της νανοτεχνολογίας; Και, αν μπορεί να βοηθήσει, γιατί δεν εφαρμόζεται; Σε τι στάδιο βρίσκεται; Σε ποιες χώρες χρησιμοποιείται και με σημαντικά αποτελέσματα;
Η νανοϊατρική καταμετρά σήμερα 49 προϊόντα που είναι εμπορικά διαθέσιμα και 230 προϊόντα συνολικά(στην αγορά ή υπό κλινικές δοκιμές). Η Νανοϊατρική συμβάλλει σημαντικά στην έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου, καθώς επιτρέπει πιο εύκολη και ειδική ανίχνευση των βιοδεικτών που χαρακτηρίζουν τα προ-καρκινικά και καρκινικά κύτταρα και συμβάλλει στην πιο έγκαιρη διάγνωση από τις βιοψίες. Η έγκαιρη ανίχνευση του καρκίνου επιτρέπει πιο άμεσες και λιγότερο φορτικές θεραπείες, που αυξάνουν τις πιθανότητες της θεραπείας. Επιπρόσθετα, πολλές κατηγορίες νανοσωματιδίων έχουν την ικανότητα να μπορούν να προσδεθούν με οργανικά μόρια, όπως DNA και πρωτεΐνες, δημιουργώντας ένα φάσμα βιολογικά συμβατών βιοαισθητήρων υψηλής ακρίβειας. Σήμερα έχουν ήδη αναπτυχθεί νανοανιχνευτές για την ανίχνευση κυκλοφορούντων καρκινικών κυττάρων και την έγκαιρη διάγνωση των μεταστάσεων. Μεγάλη πρόοδο έχει επιφέρει η νανοϊατρική και στη μοριακή απεικόνιση του καρκίνου. Διάφορες κατηγορίες νανοσωματιδίων οξείδιου του σιδήρου (ion oxide) έχουν ήδη εισαχθεί στην κλινική πράξη. Οι μαγνητικές τους ιδιότητες τα κάνουν κατάλληλα μέσα απεικόνισης στις μαγνητικές τομογραφίες (MRI-scans), ενώ το μέγεθος και η συγκέντρωσή τους στον όγκο επιτρέπουν πολύ υψηλή ανάλυση και ακριβή χαρτογράφηση της πάσχουσας περιοχής. Τέτοια νανοσωματίδια έχουν πάρει έγκριση και χρησιμοποιούνται στην κλινική πράξη στην Αμερική και την Ευρώπη (Resovist, Feridex, Endorem). Επιπρόσθετα, οι μοντέρνοι νανοανιχνευτές δίνουν τη δυνατότητα της σε πραγματικό χρόνο απεικονιστικά κατευθυνόμενης εντόπισης (real-time image-guided localization) κακοηθειών και αποτελούν χρήσιμο εργαλείο στους χειρουργούς για τον εντοπισμό των χειρουργικών ορίων και όλων των πασχουσών περιοχών με εξαιρετική ακρίβεια. Όσον αφορά στη θεραπεία, η νανοϊατρική είναι στην πρώτη γραμμή της στοχευμένης χορήγησης φαρμάκων και της εγγενούς θεραπείας. Για παράδειγμα, κατάλληλα νανοσωματίδια μπορούν να εγχυθούν στον όγκο και, στη συνέχεια, να ενεργοποιηθούν από μαγνητικά πεδία, οι ακτίνες X είτε με φως ώστε να παραχθεί θερμότητα που δύναται να καταστρέψει στοχευμένα μόνο τα καρκινικά κύτταρα τοπικά κι όχι τους υγιείς ιστούς. Εν τω μεταξύ, η σύνδεση των ήδη υπαρχόντων φαρμάκων ή διαφόρων βιολογικών μορίων(γονιδίων, αντισωμάτων) με νανοσωματίδια επιτρέπει την εντοπισμένη χορήγηση των χημειοθεραπευτικών, μειώνοντας σημαντικά την ποσότητα φαρμάκων που διαχέεται στην κυκλοφορία και απορροφάται από άλλους ιστούς και μειώνει και τις παρενέργειες στους υγιείς ιστούς.
Τμήματα νανοϊατρικής υπάρχουν σε πολλά νοσοκομεία του εξωτερικού, κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αναφέρωμερικά: Department of Nanomedicine at Houston Methodist Research Institute in Houston, USA; Laboratory of Molecular Biology and Translational Nanomedicine Rhode Island Hospital and at Warren Alpert Medical School of Brown University, USA
